तोखा व तोखाय् हनिगु येँर्‍या पुन्हि (येँया)

सुबिन्द्र श्रेष्ठः । थःगुहे मौलिक व ऐतिहासिक महत्वं जाःगु तजिलजित दूगु नेवाः लागा ख स्वःनिगः । थःगु कृति व स्वाभिमानयात कःघाना आतक न अस्तित्वय् दुगु नेवाःवस्ती खः तोखा । स्वःनिगः दुने हे येँया रत्नपार्कं ९.५ किलोमिटर व सामाखुसी चक्रपथं ४ किलोमिटर उत्तरपाखे शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्जया क्वसं च्वंगु ऐतिहासिक व प्राचीन नेवाः वस्ती खः ।

थनया किरातकालया शिलालेख, लिच्छविकालिन आलेख व मल्लकालिन कलात्मक कृति युगयुगतकं थनया महत्व दक्वसिगु न्ह्यःने ब्बयाच्वंगु दु । तोखाया चण्डेश्वरी द्यःगया सिढि (स्वाने फुती) अंकित नेपाल सम्बत ७९३ या अभिलेख व तप लाछिया नारायण द्यःगःया लिक्कसंच्वंगु शिलालेखय् लिच्छविकालया ५१९ अभिलेख उल्लेख अंकित याना तःगुदु । थुगु तथ्यं तोखा गुलि पुलागु, ऐतिहासिक महत्व व अस्तित्व थुगु बस्ती खःधाइगु खँ झीसं अनुमान याये फु । अथेहे श्री स्वस्थानी ब्रत कथाय् वर्णन याना तःगु कथं दक्ष प्रजापती अस्वमेघ यज्ञ यायेगु थाय् व सतीदेवीं होमय् क्वब्वां वंगु थाय्, लिसे दक्ष प्रजापतिया शिर छेड्न (छयं पाःगु) व सतीदेवीया शरीरया जवःगु नुगःपा पटन जुया मुस्कानेश्वर चण्डीकेश्वरी उत्पती जुगु थाय् धका चण्डेश्वरी द्यःया उल्लेख याना तःगुदु । थुकीया दसि कथं आतकं न चिं दनि । अथेहे थन तेतीस कोटी देवीदेवता दु धायेगु न या ।

न्हापा न्हापा तोखायात् लक्ष्मीपुर राज्य धकाःनं धायेगु यासां आःधाःसा तोखा जक धायेगु या । इतिहासया कुनाय सुलाच्वंगु नेपाल महात्म्यनं गोकर्ण महाद्यः तोखा अन्तर्गत क्यनातःगु दु । उगु इलय् तोखाया जुजु धर्मदत्तं विशाल नगर त्याकाः तोखा साँखुनिसे दक्षिण पाखे सँखमुल तक्क थःगु राज्य विस्तार यागु खँ न न्ह्यथना तःगु दु । थुगु उदाहरणं तोखाया महत्व ब्वयाच्वंगु दु । थुगु कारणं याना आतक नं तीन सय तोखा सात सय फेरा धाइगु धापु नं तोखा न्हापा तोखा नगरया मुकामया रुपय् न्ह्यानाच्वंगु खने दु । तोखाया इतिहासया बारे अझ न खोज व उत्खनन् यायेगु खःसा अझ नं इतिहास सुलाच्वंगु खँत् यक्व लुया वयेफुनी ।

 
तोखा छगु जात्रा हे जात्राया शहर खः । थनया हरेक पर्व महोत्सवं थनया मौलिक प्राचिनता दिगो रुपं म्वाकातसे थीथी साँस्कृतिक पर्वं मनूयात इमिगु नैतिक आदर्श व जिम्मेवारीयात बोध याकेगु ज्या न याना वयाच्वंगु दु । तोखा येँया उत्तरी लागाय् नेवाः बस्ती मध्य दक्वसिवे साँस्कृतिक रुपं तःमिगु शहर खः ।
तोखा चाकुया भण्डार खः धकाः न देय् न्यंक नां जाः । तोखाया नाः कायेबलय् न्ह्यने चाकु न ल्वाकज्या वई । न्हापा न्हापां चाकु तोखाय् जक दयेकी हं । तोखाय्हे तु पिना, तुया रसं चाकु दयेकी तर थौंकन्हय् धाःसा चाकु मेमेगु थासय् नं दयेकु । 

 
तोखा थःगुहे मौलिक परम्परा व संस्कृतिइ तःमि नेवाः वस्ती खः । थन बाह्रै महिना थीथी नखः चखःत हनेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व हे थीथी नखःत मध्ये  दकलय् तःजिगु महत्वपुर्ण व न्ह्यैपुस्सेच्वंगु नखः ख विस्का नखः । गुगु जात्रा विक्रम संबतया न्हु दँ या न्हापांगु दिन अर्थात बैशाख १ गते खायु संल्हु खुन्हुनिसे न्ह्याना बैशाख ४ गते क्वचाइ । थुगु नखःया झ्वलय् तोखाय्च्वंगु सपनद्यः, चण्डेश्वरी भगवतीद्यः, गणेद्यः, क्वगु गणेद्यः, पिगंद्यः (इण्द्रायणी), महाद्यः व संसद्यः ७ खा द्यःयात खटय् तया बाजागाजा थाना धुमधाम नक्सां सिन्ह जात्रायासें तोखा दे चाहिइका हनाः वयाच्वंगु दु ।

तोखा थःगुहे मौलिक परम्परा व संस्कृतिइ तःमि नेवाः वस्ती खः । थन बाह्रै महिना थिथि नखः चखःत हनेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व हे थिथि नखःतः मध्ये न्ह्यने वयाच्वंगु न्ह्यैपुस्से च्वंगु नखः ख येँया पुन्हि अर्थात समय्बजि नखः । खय्तला तोखाय् येँया पुन्हियात य¥यापुन्हि धकाः धायेगुया । सायद येँयापुन्हि खँगो अपभ्रम्स जुया थथे य¥या पुन्हि जुगु खय्फु ।

दकलय् न्हापा तोखाय् हनिगु येँया पुन्हिया बारे जानकारी बीगु न्ह्यः छितः येँया पुन्हिया गुकथं न्ह्यात व सुना न्ह्याकल धइगु खँय् पाखे नि बःचा हाकलं म्हसिका बिइगु तातुना ।

येँया पुन्हि

भाद्रशुक्ल पूर्णिमाया दिनय् येँय् च्वंगु नेवाः समुदायनं दँयदंसं येँया पुन्हि हनाः वया च्वंगुदु । येँया पुन्हियात सम्हय्बजि नखः धायेगु न याः । थीथी थाय् अनुसार थुगु पर्व थःगु मौलिक पह कथं हना वयाच्वंगु दु । थुगु दिनय् बहनि दलुचाय् चिकं इताय् तया मत च्याकाः दलुचायात विधिपुर्वक पूजायाना सम्हय्बजि छायेगु चलन दु । पूजा धुंका सम्हय्बजि प्रसादया रुपय् इना नयेगु झीगु चलनं दुगु खत ।

थजागु संस्कृति रहस्यमय दकलय् न्हयापा भाद्र पूर्णिमायात येँया पुन्हि अर्थात समय्बजि नखःया रुपय् छय् हना वयाच्वंन धइगु खँः थुइके तसकं आवश्यक जुइ । देवमाला वंशावली कथं कलिगत वंर्ष ३८२५ य् तत्कालिन लिच्छवी जुजु गुणकामदेवं थःम्हं म्हगसय् खँगु कथं देवी महालक्ष्मीया खड्ग आकारया थीथी नांया द्यःया पीठतः पलिस्थायाना कान्तिपुर नगरी नांया बस्ती दयेकल । थथे कान्तिपुर नगरी पलिस्था जुइ धुंका प्रत्येक वर्ष भाद्र शुक्लपक्ष द्धादशी निसें पून्हि तक्क प्यन्हु न्यंक नगर पलिस्थाया वार्षिक उत्सव हनेगु परम्परा वहे जुजुं न्ह्याकूगु खः धाका धायेगु या । उगु ईलय् विजसलि मतया विकास मजुगुलि छेँय छेँय दलुचा यःखाना गुकु चिकं इताय् तयाः च्याकेगु व त्वा त्वालय् नं झ्याःथे जागु थानं लठ्ठात् बःहय् धंका उकि द्यःने पाल्चा च्याकाः उत्सव हनि ।  थःथे यंकलं मत च्याकिबलय् कान्तिपुर नगरी मतया जंलं झःझ धाय्क तुईस्य च्वं हं । उगु इलय् थथे च्याकिइगु मतया जः ख्वप व यलयं झःझ धाय्क खने दु हं । अले उत्सवया प्यन्हुगु दिं पुन्हि दिं व च्याका तगु दलुचा व पाल्चायात पूजा याना समय्बजि छानां समय्बजि नखः धकाः हनाः नगरोत्सव क्वचायकेगु याइ हं । लिपा शाहवंशीय जुजुपिंसं स्वंगु देय् येँ, यल व ख्वप त्याकाः थःगु शासन न्ह्याकेधुंका पृथ्वी नारायणया काय् प्रतापसिंह शाह नं हनुमानध्वाखा परिसरय् इन्द्रध्वजोत्थान याना लिङ्गो थना इन्द्रजात्रा धकाः नामाकरण याना मेगु प्यन्हु तना चान्हुतक्क थुगु पर्व हनावया च्वंगु धायेगु याः ।

कान्तिपुर नगरयात झी नेपालभाषां येँय् देय् धकाः धायेगुयाः अथेजुगुलिं थुगु नखः वा पर्वयात येँया धायेगु याः । आःतकं नेपाल भाषाभाषी पिंसं इन्द्रजात्रा मधासे येँया हे धायेगु याः, भाद्रपून्हिया दिंयात नं येँयापुन्हि धायगु या । इन्द्रजात्रा धकाः लिपा तिनि गैर नेपालभाषा भाषिपिंसं तःगु खः । अथेहे येँया चखःलय् मल्ल जुजुपिंसं थःगु शासन ईलय् कुमारीया रथयात्रा यायेगु नं तंगु खः व चलन न्ह्याकुगु खः । मल्ल जुजुपिंसं नेपालय् शासन यायेगु होता चुल्यावं इमिसं देय्याहे इष्ट द्यःया रुप तलेजु देवीया पलिस्थायाना नित्य आराधना यायेगु चलन न्ह्याकुगु खः धासा तलेजु देवीया रुपय् कुमारीयातनं पलिस्था याना कान्तिपुर नगरोत्सव अर्थात येँया नखःलय् कुमारीयागु रथयात्रा न्ह्याकुगु खः ।

प्रत्येक वर्ष भाद्र शुक्लपक्ष एकादशीनिसें पून्हि तक्क न्यान्हु न्यंक तोखाय् थःगु हे मौलिक कथं येँयापुन्हि हना वयाच्वंगु दु । येँया पुन्हिबलय् बहनि कलखय् सुकुन्दा च्याकाः सास्कृतिक बाजं थाना तोखा देय्च्वंगु द्यःगलय् मतविया चाहिला हनाः वयाच्वंगु दु ।

भाद्र द्वादसि खुनु सांगितिक धुन व यइपुस्सेच्वंगु लकसय् धुमधाम नकसां येँयापुन्हि हनाः वयाच्वंगु दु । (हनेगु परम्परा दु ।) सुथ तोखाया मुमु चुकय्, लाछि नितःति जाःगु प्यंगः थां (गोर्‍याख) धंका द्यःखा थेय् न्यंक दय्की । थुगु थान थनेधुंका दकल च्वय् छ्वाली सुः वा प्लास्तीक तया पु छि। अले थांया  दथुइ लाक लाइता तहतह सिपु लायगु या । उगु सिपुती १०८ दलु अथवा पाल्चा तई । थथे पुछिइगु मु कराण वांहा वया पाल्चाय् च्याका तगु मत मसिइमा धका खः । अथेहे छगु ग्वःलागु हासा वा सिंखय् इन्द्रया प्रतिमा कथं मिखा, न्हाय्, म्हुतु च्वया तई ।

लाछि गनं गनं धाःसा कलात्मक छगः थां जकंन थनाःतईसा गनं गनं धाःसा लसकरं दलुचा व पाल्चा जक नं तयेगु चलन दु । थथे छगः जक थां इन्द्रया प्रतिमा तयातई सा (हाथ द्यः) आकाश भैरवया मुर्तिन ब्वयेगु चलन दु । हाथ द्यःया प्रतिमा ब्वयेगुया थःगुहे मौलिक महत्व दु जुइमा ।

चिचाधिकः पिं मस्त लिसें ल्यासे मय्जुपिं व ज्याथीपिं बहनि कलःखय् सुकुन्दा च्याका सास्कृतिक बाजं थानाः तोखा देय्च्वंगु द्यःगलय् मतविया चाहिला हना वयाच्वंगु दु । सनिइलयया ७ ता ईलय् तोखाय्च्वंगु मु चुक गणेद्योःथाय् दक्वं मुनि । अन लिपा तोखाय्च्वंगु फुक्कं दापा खलः बाजा खलः बाजं पुया गणेद्यःयाथाय् वई । सु न्हापा वःगु खः उगु कथं बाजा खलः बाजा पुया थाना लसकरं तोखा देय् चाहिलेत न्ह्यज्याई सा, उमिगु न्ह्यः न्ह्यः मत बियाःवनिपिं लसकरं च्वना बुलुहुँ बुलुहुँ न्ह्यःने वनी । थथे मत बिया वनीबलय् गणेद्यःथासं क्व लाछि ,थने लाछि नासः द्यः, क्वखः द्यः( तलेजु द्यः) जुया गणेद्यःयाथाय् वया क्वचाइ । थुकथं स्वन्हु तक न्ह्याइ ।

येँया पुन्हिया लिपांगु दिं खुन्हु न्ह्याबलें थे गणेद्यःया थे ६ ता इलय् मुना तोखा देया बस्ती पिनेच्वंगु सपनद्यः थासं निसें मता विया वनी अनं चण्डेश्वरी द्यः व अजिमा द्यः नं वनी, अनं लिहा वया गणेद्य जुया पिगं द्यःया थाय् वना न्हापाथें तोखा देय चाहिली । कथंहं ११ः३० १२ः०० बजे ती क्वचाइ । मता बिइगु सिधय्धुंका दापा खलः व बाजा खलः या पालापिंसं मत बियावपिंत भ्वय् नकेगु चलन न दु । अथेहे मता बिया वयेगु क्वचालेवं दलु वा पाल्चा पूज्याना समय्बजि इना बिइ धासा गुलि गुलि सिन्ह थःगु छेँयच्वंगु दलुचा नं पुज्यायेगु याः ।

थ्वहे दिनय् छचा सां तोखा देय् चाहिलेमा धाइगु चलन दु । थुगु दिने खालि तुति फसा सोचा मफुसा छचा सां चाहिल थासा सि बलय् यम राजां फोहोर थासे यकि मखु हं धाईगु खँ न्यने दु । तोखाय् चछि तकं मनुत पुचः पुच मुँना म्येहाला तोखा देय् चाहिलेगु चलन दु । थुगु दिं छचासां चाहिलेमा धईगु धापु दु । थुगु दिनय् गुलि गुलिस्या धासा घाँय् पुइगु ब्वलखलया भ्वय् नयेगु चलन दु । 

थःथे चाहिलेत वालखः म्हुवनेगु धाइसा अथेहे सबुचा इलय् धिम्यँ बाजं लिसे वालख म्हुवने धकाः गन गन फोहोर दु कः न्हाकं दु अन अनं चाहिवनि । थथे चाहिवनि बले  कथं कःसां अया तकं धायेमजीगु हं, नवंसा नव धाये मजीउँ धाईगु धापु दु ।

प्रकाशित मिति २०७५ असोज ४ गते